Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên CNXH (bổ sung, phát triển năm 2011) về vấn đề dân chủ, Đảng ta khẳng định:“Dân chủ XHCN là bản chất của chế độ ta, vừa là mục tiêu, vừa là động lực của sự phát triển đất nước… nhân dân thực hiện quyền làm chủ thông qua hoạt động của Nhà nước, của hệ thống chính trị và các hình thức dân chủ trực tiếp, dân chủ đại diện”. Đây là những vấn đề mới được Đảng ta bổ sung, phát triển thể hiện trong Cương lĩnh. Quan điểm trên không chỉ thể hiện rõ bản chất của chế độ XHCN, mà còn là phương thức tiến hành dân chủ của Đảng và hệ thống chính trị.

Thực tiễn cách mạng Việt Nam dưới sự lãnh đạo của Đảng cho thấy: Các quan điểm về phát huy dân chủ và xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN là kết quả của quá trình đổi mới, phát triển tư duy lý luận của Đảng. Trước đổi mới, Đảng ta đã dày công nghiên cứu lý luận về dân chủ XHCN. Đến Đại hội IV, Đảng ta xác lập quan điểm về chế độ làm chủ tập thể XHCN. Song, sự biến đổi của thực tiễn đặt ra nhiều vấn đề mới cần bổ sung, phát triển. Chính vì vậy, quá trình thực hiện sự nghiệp đổi mới, Đảng tiếp tục nghiên cứu, từng bước hoàn thiện thể chế dân chủ nhằm bảo đảm dân chủ được thực hiện trong thực tế cuộc sống ở mỗi cấp và trên tất cả các lĩnh vực.

Dân chủ XHCN là một hình thức chính trị-nhà nước thừa nhận quyền tự do, bình đẳng của công dân, xác định nhân dân là chủ thể của quyền lực. Theo đó, quyền làm chủ của nhân dân được thể chế hóa thành quy định, nguyên tắc tổ chức, vận hành của Nhà nước và thể chế chính trị tạo nên chế độ dân chủ. Như vậy, nội dung cơ bản của dân chủ XHCN là “tất cả quyền lực thuộc về nhân dân”. Đảng ta đã quán triệt tư tưởng Hồ Chí Minh về bản chất của dân chủ XHCN là: Dân chủ gắn liền với quyền làm chủ của nhân dân; dân là gốc, dân là chủ và dân làm chủ. Với Chủ tịch Hồ Chí Minh, cứu nước thực chất là cứu dân; mưu cầu độc lập cho dân tộc thực chất là mưu cầu độc lập, tự do cho nhân dân. Do vậy, xây dựng nền dân chủ XHCN là một mục tiêu lớn, một nội dung quan trọng của công cuộc xây dựng CNXH ở nước ta.

Thực tiễn cách mạng Việt Nam, đặc biệt sau 25 năm đổi mới, thể hiện rất rõ và hết sức sinh động việc phát huy dân chủ, cũng như xây dựng nền dân chủ XHCN của Đảng, Nhà nước và nhân dân ta. Quan niệm về dân chủ ngày càng được mở rộng. Dân chủ được xem xét trên nhiều khía cạnh: Dân chủ là chế độ chính trị; là giá trị; là phương thức và nguyên tắc tổ chức xã hội; dân chủ chung đối với xã hội và dân chủ riêng đối với mỗi cá nhân; dân chủ trên tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội. Dân chủ XHCN còn phản ánh một bước chuyển từ thể chế chính trị dựa trên áp lực, tuân thủ mệnh lệnh sang thể chế hợp tác, đồng thuận, đầy trách nhiệm. Do vậy, với việc đưa dân chủ trở thành một mục tiêu của CNXH càng thể hiện rõ sự phát triển về tư duy lý luận của Đảng ta. Phát huy dân chủ XHCN không những phát huy được tính tích cực, sự chủ động, tự giác của mỗi người trong xã hội, mà còn góp phần quan trọng giải phóng năng lực sáng tạo của con người. Bởi vậy, không phải đơn thuần trong mục tiêu xây dựng xã hội, Đảng ta đưa hai từ “dân chủ” lên trước hai từ “công bằng”. Điều này vừa khẳng định vai trò của dân chủ trong tiến trình xây dựng xã hội XHCN, vừa thể hiện sự nhận thức và tư duy mới của Đảng; phù hợp với sự phát triển của thời đại.

Dân chủ là một quá trình phát triển lâu dài, là kết quả của giáo dục ý thức dân chủ và nâng cao năng lực thực hành dân chủ, phụ thuộc vào quá trình phát triển cả về kinh tế, xã hội, con người và cả sự phát triển văn hóa dân chủ. Đây là một quá trình không nóng vội, không cho phép thoát ly thực tiễn chính trị của đất nước. Dân chủ phải được thể hiện trong tất cả các cấp độ: Từ cơ quan lãnh đạo cao nhất đến từng cơ sở; đặc biệt quan trọng là dân chủ ở cơ sở. Bởi, hệ thống chính trị ở cơ sở chính là Đảng và Nhà nước “ở trong lòng dân”. Cùng với phát huy đầy đủ quyền làm chủ của người dân thông qua các hình thức dân chủ, cần kiên quyết chống các biểu hiện lệch lạc như dân chủ hình thức, dân chủ cực đoan, lợi dụng dân chủ để gây rối làm tổn hại lợi ích công dân và Nhà nước. Kiên quyết bác bỏ các luận điệu giả trá về dân chủ, nhân quyền. Mặt khác, trong xu thế hội nhập hiện nay, phát huy dân chủ và xây dựng nền dân chủ XHCN không thể không quan tâm đến những thành quả dân chủ của nhân loại. Đó là những thành tựu của các nước phát triển về quản lý nhà nước, về thiết kế bộ máy tổ chức chính trị, bộ máy quản lý nhà nước, về hành chính công, về trách nhiệm xã hội của công dân… Tuy nhiên, cũng cần nhận thức đầy đủ là không áp dụng một cách máy móc; đồng thời phải thấy rõ sự khác nhau căn bản giữa dân chủ cho đa số nhân dân lao động (dân chủ XHCN) với dân chủ cho thiểu số bóc lột (dân chủ tư sản).

Thực chất của việc phát huy dân chủ XHCN là phát huy vai trò chủ thể của Đảng, Nhà nước, các tổ chức chính trị-xã hội và nhân dân, nhằm huy động mọi nguồn lực đẩy nhanh sự nghiệp CNH-HĐH đất nước theo định hướng XHCN. Đó chính là việc phát huy vai trò tích cực, tự giác, sáng tạo của con người. Mục tiêu của dân chủ XHCN là củng cố và tăng cường sự thống nhất trong Đảng, sự đồng thuận trong nhân dân, xây dựng hệ thống chính trị vững mạnh; giữ vững ổn định chính trị, tạo tiền đề đẩy mạnh sự nghiệp phát triển toàn diện đất nước; tăng cường mối quan hệ gắn bó giữa Đảng, Nhà nước và nhân dân; thể hiện bản chất ưu việt của chế độ mới.

Nội dung cơ bản phát huy dân chủ XHCN là Đảng thông qua Nhà nước lãnh đạo toàn xã hội phát triển theo đúng con đường XHCN. Nhà nước là tổ chức quyền lực của nhân dân, thể chế hóa quan điểm, đường lối của Đảng thành chính sách, pháp luật, tổ chức quản lý, điều hành xã hội để hiện thực đường lối của Đảng và lợi ích của nhân dân. Nhân dân có quyền và trách nhiệm trực tiếp xây dựng, hoạch định và thi hành các chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước. Đồng thời, mọi chủ trương, chính sách của Đảng, Nhà nước đều phải trực tiếp phản ánh lợi ích của đa số nhân dân.

Nghiên cứu Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên CNXH, trước hết chúng ta nhận thấy: Thực hiện dân chủ là một nội dung thống nhất tiến hành trên nguyên tắc tập trung dân chủ trong tổ chức và hoạt động của Đảng, Nhà nước và toàn xã hội. Thực hiện dân chủ theo nguyên tắc này là dân chủ hướng tới tập trung, đoàn kết, thống nhất ý chí và hành động, mà không phải là sự kết hợp giữa tập trung với dân chủ. Tập trung và dân chủ là tập trung trên cơ sở dân chủ-đối lập với tập trung là độc đoán, quan liêu, mất dân chủ. Mặt khác, thực hiện dân chủ trong điều kiện một đảng cầm quyền, vai trò của MTTQ các cấp trong phát huy dân chủ có ý nghĩa hết sức quan trọng. Bởi lẽ, MTTQ Việt Nam là một tổ chức rộng rãi với sự tham gia của tất cả các giai cấp, tầng lớp trong xã hội. MTTQ Việt Nam thực hiện chức năng giám sát, phản biện xã hội-một thể chế dân chủ thực sự. Cùng với hai vấn đề nêu trên, phát huy dân chủ XHCN cần thực hiện tốt các điều kiện trong từng lĩnh vực của đời sống xã hội. Đặc biệt, điều kiện quyết định nhất để xây dựng nền dân chủ XHCN là thực hiện dân chủ trong Đảng. Đảng nêu gương về dân chủ và lãnh đạo tốt quá trình đổi mới, hoạt động của Nhà nước, gắn liền với dân chủ trong xã hội.

Cương lĩnh của Đảng là ngọn cờ chiến đấu vì thắng lợi của sự nghiệp xây dựng đất nước. Thực hiện thắng lợi Cương lĩnh, trong đó có việc phát huy tốt quyền làm chủ của nhân dân, xây dựng nền dân chủ XHCN chính là cơ sở, là điều kiện để đất nước phát triển bền vững, ngày càng phồn vinh, hạnh phúc./.

Thiếu tướng, GS, TS Nguyễn Văn Tài
Phó Giám đốc Học viện Chính trị